Lale Can*
Bizleri başka canlılardan besbelli bir halde ayıran ilişkiselliğimizin organizatörü yerdir. Yerlerin salt bir manası yoktur. Yer lakin kendisini dolduran şeylerle bir kimlik kazanır. Burada, etraf psikologlarının uzun yıllardır çalıştığı yer kimliği (place identity) kavramı kıymetli bir fonksiyona sahiptir. Yer kimliği, o yeri başkalarından ayıran özelliklerin ve ferdi atıfların tümüdür. Kök salma olgusu ise antropolojik olarak insanın yer kimliğine muhtaçlığını doğurur. Yani insan toplumsal bir hayvan olarak kimliğini oluşturabilmek için “burası noktası”nın inşasına gereksinim duyar. Kişinin “burası noktası” bir hapishane hücresi olabileceği üzere bir park ya da kentin muhakkak bir meydanı olabilir.
Abraham Moles’un deyişiyle “kent, merkezi ile var olur.” Bu nedenle kent kavramının temelinde kenar mahalle-merkez diyalektiği yatar. Burada günlük hayatta kullanılan “ev kira, semt bizim” latifesine bakabiliriz. Ferdî yerden kent meydanlarına gitgide daha özgün, kamusal bir kimlik kazanılabilir. Bunu, mahalle baskısının kent meydanlarında azalmasıyla gerçek orantılı düşünebiliriz. O denli ki Orta Çağ Avrupası’nda “kentli” sözü özgür insan manasında da kullanılır. Her kent meydanının öteki bir kente ve meydanına nazaran farklı kimliği vardır. Bireyin kök salma, yeri sahiplenme muhtaçlığı belli sonları meydana getirir.
ANTİK KENTLERDE MEYDANLAR NASIL KULLANILDI?
İtalyan Ressam Raffaello Sanzio tarafından 1509-1511 yılları ortasında yapılmış“Atina Okulu” isimli tablo.
Eski Mezopotamya’dan bugüne ulaşan Gılgamış Destanı’nda Uruk hükümdarının kentin etrafını surla kuşattırdığı ve bu surlara rölyeflerle kendi maceralarını kazıttırdığı anlatılır. Buradan da hükümdarın kalıcı olma, kök salma ve yer hâkimiyeti isteğini somut bir halde görebiliriz. Kentlerin odak noktalarını ve halkın toplaşma alanlarını oluşturan meydanlar ise antik Yunan’da “Agora”, Roma’da “Forum”, Rönesans’ta “piazza” isimlerini aldı ve sonrasında “kent meydanı” kullanılmaya başlanıldı. Antik Yunan’da beşerler agoralarda bir ortaya gelerek felsefi ve politik mevzuları tartışıyorlardı. Bu bağlamda agoralar kentin kamusal alanını oluşturuyordu. Bir başka yandan agoralar, ticaretin yapıldığı pazar yerleri olarak da kullanılabiliyordu. Tahminen de genetik kodlarımıza işlenen bu birinci kent meydanı temsili agoralar sayesinde yurttaşlık ve özgürlük çabamızı alanlarda sürdürmeye devam ediyoruzdur!
MUKTEDİRLER MEYDANLARI İKTİDAR ALANI OLARAK NASIL KULLANIYOR?
Helenistik devirle birlikte agoralarda anıtlar ve kutsal yerler uzunluk göstermeye başladı. Tiranlar ve despotlar halka kendi gücünü göstermek için cümbüşler düzenliyor, tıpkı vakitte anıtlar, çeşmeler için fazlaca para harcıyorlardı. Bir ordu devleti olarak kabul edebileceğimiz Roma’da ise meydanlar daha geniş yer kaplıyordu. Agoraya ek olarak davalar burada izlenebiliyor ve askeri geçit merasimleri düzenleniyordu. Kalabalığı denetim etme gereği duyan iktidar, birinci kez halkın anlık bir halde eğlenebilmesi için parkları oluşturdu. İktidarın nam salma ve güç gösterme istekleri halkı forumlarda pasif bir role sürüklemiş, beşerler yalnızca vazifeleri gereği forumdaki şovlara katılmışlardır. Roma Dönemi’nde yolunda gitmeyen işleri örtbas etmek ve gündem değiştirmek için hükümdar gladyatör dövüşleri düzenletir ve halkın ilgisini bu oyunlara çekebilmek için gladyatörleri şovlarda hayvanlara parçalatırdı. Bir öteki yandan, tasarım olarak bakıldığında, Roma forumlarındaki geometrik mimari, muktedirlerle halk ortasındaki çizgiyi de belirli eden cinstendi.
William Tell tablosu, British Museum. Rönesans’a gelindiğinde ise daha çok kapitalist toplumun muhtaçlığını giderecek halde pazar alanı olarak kullanılan meydanlar için “piazza” ismi kullanılıyordu. Ticari bağlantılarına ek olarak meydanlarda iktidarın ve ordunun güç şovları devam ediyordu. O denli ki ordunun muhtaçlıkları için piazzaların etrafına terziler, tophaneler ve genelevler kurulmuştu. Bu devirde iktidar, ibret-i âlem olsun diye idam cezalarını bu meydanlarda uygulatıyordu. Bu prosedürle halka, gözlendiği/ gözetlendiği bildirisi verilmek isteniyor, adeta “panoptikon” toplumu yaratılmaya çalışılıyordu. Tam burada gerçekliği şaibeli olan, devrin halk kahramanı William Tell’den bahsetmek gerek: İsviçre imparatoru şapkasını kentin meydanına astırır ve geçen herkesten bu şapkaya selam vermesini bekler. Lakin karakterimiz okçu William Tell şapkayı selamlamadığı için tutuklanır. Ceza olarak meydanda oğlunun başına konulacak elmayı ok atışıyla ikiye bölmesi istenir. Şayet elmayı bölemezse oğlu ve kendisi meydanda idam edilecektir. Öykünün sonunda William Tell’in kurtulduğuna inanılır.
17’nci yüzyılda meydanlar, parklar ve bulvarlar, tıpkı sosyo-ekonomik seviyeden ve meslekten insanların birlikte yaşayabilecekleri cepheler oluşturmaya hizmet etmeye başladı. Lakin Sanayi Devrimi’nin akabinde devletler meydanların denetimini daha fazla elinde bulundurmak istiyordu. Örneğin, burjuva siyasetçisi ve kent planlamacı Georges-Eugène Haussmann, Fransa’daki meydanları ezen ve ezilen sınıflar nezdinde ayırmak istiyordu. Yani maksadı, sınıfları kendi içlerinde yalıtmak, her sınıfın kendi çöplüğünde kalmasını sağlayacak bir kent planı oluşturmaktı. Bu periyottan sonra meydanlar, muktedirler tarafından kapitalist rekabete hizmet edecek biçimde tasarlanmaya başlandı. Meydanların yanındaki yahut yerindeki alışveriş merkezleri, lüks konutlar bu rekabetin ve halkın ortak alan kullanımını engellemenin en büyük göstergeleri olmuştu. O denli ki Haussmann, ihtilalden sonra tüm Paris’i yıkıp baştan kurmayı planlıyordu. Böylelikle meydanları sokak sokak halkın muhtemel direnişine kapatabileceğini hayal ediyordu!
HALK, MEYDANLARI İKTİDARLARA KARŞI NASIL KULLANDI?
Kök salma, yer kimliği ve yeri sahiplenme gereksinimlerine ek olarak bireyler eşit ve özgür yurttaşlık haklarını da yerler üzerinden temin ederler. İşte bu yüzden iktidarların tahakküm aracı olan meydanlar, halkların da özgürlük çabasının aracı bazen de maksadı oldu. İktidarların tüm engellemesine ve şiddetine karşın kitleler meydanları hak gayretinin yeri olarak kullanmaya devam etti. Muhaliflerin kamusal alan ve parklardan öbür seslerini duyurabilecekleri bir mecranın olmaması tahminen de meydanları kullanma ısrarını açıklayabilir. Tüm gücün muktedirde toplandığı, kitle bağlantı araçlarının hepsinin halka karşı kullanıldığı merkezi bir sistemde halk ismine öteki bir propaganda aracı düşünülemez çünkü.
Seyahat Parkı aksiyonuna polisin biber gazıyla saldırısı, Haziran 2013 İstanbul Taksim Meydanı Cumhuriyet Dönemi’nin en kıymetli aksiyon ve şov meydanı iken bu meydanda 1 Mayıs şovları dâhil her türlü hareket ve şov yasaklandı. Yasaklamanın akabinde, anlık ferdî ve kitlesel aksiyonlar yapan halk kitleleri hareket alanını geri kazanmak için Taksim Meydanı’nı seçiyordu. İktidar, halkın kolektif belleğinde yer eden bu direniş alanından kurtulabilmek, birebir vakitte kapitalizmin gereksinimine uygun olarak Seyahat Parkı’na AVM yapmak için meydanı büsbütün halktan izole etmeye çalıştı. Sonuç olarak; aylar süren ve tüm ülkeye yayılan direnişle Seyahat Parkı, halkın agorası olarak kaldı ve iktidara geri adım attırdı. AKP İktidarının meydan savaşındaki yeni stratejisi ise “Millet Bahçeleri”. Seyahat Parkı’na AVM yapmaya çalışan, Salda Gölü’nü ve daha birçok doğal hoşluğu peşkeş çeken iktidar artık de “Millet Bahçesi” ile halkın ortak vakit geçireceği parkları planlıyor.
AKP İKTİDARI ‘MİLLET BAHÇELERİ’ İLE MEYDANLARI NASIL KULLANMAK İSTİYOR?
Tarihsel olarak muktedirlerin meydanları kullanım biçimlerine baktığımızda toplumsal adaletsizliğin, yönetememe krizinin ya da otoriterleşmenin arttığı periyotlarda kamusal meydanlara bilhassa müdahale edildiğini görebiliriz. Zira iktidarlar için halkın kültürel ve kolektif belleğine müdahale edebilmenin en kolay yolu parkları-meydanları değiştirmektir. Meğer her ne şartta olursa olsun muktedirler kitlelere cenaze, inanç ya da öteki kültürel gereksinimlerini karşılayacakları meydanları tahsis etmekle yükümlüdür. Başka yandan çağdaş mimarideki yeni dizaynlar “panoptikon toplumu” anlayışının pekiştirilmesine hizmet eder. Gerek yeni devir siyasetlerin bir sonucu olarak gerek bekçiler gerekse kameralar, kaygı iklimi oluşturarak meydan, park ve bahçelerdeki kamusal alan algısını tahrip eder. Şahsî alandan kent meydanlarına yanlışsız giderken kazanılan özgün kimlik, yeni tasarlanan bahçeler yardımıyla tekrar boyunduruk altına alınabilir.
Sonuç olarak, “burası noktası”nın inşası birebir vakitte “başka yer” inşasını da getirir. Bu “biz” ve “diğerleri” çağrışımına benzeridir. Ülkemizde uygulanmaya çalışılan siyasete baktığımızda da bunu görebiliriz. Bu bir nevi iktidarın onların “Gezi Parkı” varsa bizim de “Millet Bahçelerimiz” var sinyalidir. Tıpkı vakitte burjuva siyasetçisi Haussmann’ın “her sınıfı kendi bölgesindeki parklarına hapsetme” siyasetidir. Zira hâlihazırda burjuvalar zati özel parklı-bahçeli villalarda ya da sitelerde yaşıyor. Münasebetiyle kamusal kimliğine müdahale edilmek istenilen kesim belirli. Hem ezilen sınıf hem de ezen sınıfın meydan muharebesi bu bağlamda insanlık tarihi boyunca devam edeceğe benziyor!
*Psikolog