Klasik bilgi kaynakları ortasında mektuplar kıymetli yer fiyat. Âlimlerin, idarecilerin, askerlerin, sanatkarların yazdığı mektuplar, birtakım şahsi konuları ihtiva etmekle birlikte yaşadıkları vakti, şahit oldukları olayları, kendilerinin bunlarla ilgili kıymetlendirme ve yorumlarını içermesi bakımından epeyce kayda bedel niteliktedir.
Mektup sahibi şayet, tarihin dönüşüm safhasında yaşayan biri ise, yazılanlar daha bir ehemmiyet arz eder. Yakın tarihimizin ilim, kültür ve siyaset dünyasının önemli simalarından biri de Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’dır (1878-27 Mayıs 1942). En son kaleme aldığı Hak Dini Kur’an Lisanı isimli tefsiriyle tebarüz eden Elmalılı, aslında bir fıkıh, hukuk âlimidir. Antalya’nın Elmalı ilçesinden kalkıp İstanbul’a gelmiş, mevcut eğitim sistemin basamaklarını teker teker çıktıktan sonra o günün en üst eğitim kurumları olan Mekteb-i Nüvvâb, Mekteb-i Kudât, Beyazıt Medresesi, Medresetü’l-Mütehassısîn, Süleymaniye Medresesi, Mülkiye Mektebi üzere kurumlarda ders okutmuştur. 1908’de Antalya milletvekili seçilip Damat Ferit Paşa hükümetinde, otuz yaşında iken Vakıflar Bakanı olmuştur. 15 Eylül 1919’da Meclis-i Ayân üyeliğine tayin edilen müfessir, Osmanlı Devleti’nin birçok kurumunda da üst seviye yöneticilik yapmıştır.
İlim adamlığı, yöneticilik ve siyasetle iştigalinin yanı sıra çeşitli mecmualarda yazılar yazan Hamdi Yazır, hocalık yaptığı sıralarda daha çok derslere ve öğrencilere yönelik kitaplar da yazmıştır. Öğreten, yöneten kimliğinin yanı sıra yazan bir kimliği de vardır. İşte yazan kimliğinin bir yansıması olarak az sonra bahsedeceğimiz kitap doğmuştur: Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları (Mahya Yayıncılık, Aralık 2021). Necmi Atik tarafından hazırlanan kitap, merhûmun metrukâtı ortasından çıkan mektuplardan oluşmuştur. Bunların birtakımı kendisine gelen birtakımı da kendisinin gönderdiği mektuplardır. Atik, mektupları “Elmalılı ile Diyanet İşleri Reisliği Ortasındaki Mektuplaşmalar”, “Elmalılı ile Şahıslar Ortasındaki Mektuplaşmalar” ve “Elmalılı’ya Ailesi ve Akrabalarından Gelen Mektuplar” formunda üç başlık altında tasnif etmiştir. Hazırlayan, kitabın sonunda kitapta ismi geçen kıymetli şahsiyetler hakkında kısa bibliyografik bilgi de vermiştir. Mektupların özgününü vermesi ise yapıta başka bir değer katmıştır.
Necmi Atik’in sözüne nazaran kitapta, 1926-1942 yılları ortasındaki on altı yılı kapsayan elli adet resmî ve özel mektup yer almaktadır. Atik’in kanaatine nazaran, ki bu hususta elinde somut ispatlar (bkz.: syf. 7, syf. 27), mektuplarda çeşitli atıflar bulunmaktadır, müfessire gelen ve kendisinin gönderdiği mektuplar, mevcutlardan daha fazladır.
Burada şu hususu esefle kaydetmek gerekmektedir. Necmi Atik’in verdiği bilgiye nazaran Hamdi Yazır kendisine Âkif’ten gelen mektupları korumuştur. Lakin vefatı sonrasında akademik araştırmacı sıfatıyla gelen biri bu mektupları çalışmak ve yayınlamak üzere oğlu Hamdun Yazır’dan almış, fakat çalışmayı yayınlamadığı üzere mektupları da getirip teslim etmemiştir (syf. 97-98).
Bilindiği üzere Türkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra sosyo-kültürel gereksinime binaen bir Kur’ân-ı Kerîm meâli ve tefsiri, bir de Hadîs-i Şerîf çevirisi basılması kararı verilmiştir. TBMM’de alınan karar, daha sonra Diyanet İşleri Başkanlığı ile meâl için Mehmed Âkif, tefsir için Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır ve hadîs çevirisi için Ahmed Naîm Bâbânzâde ile birer mutabakat imzalanmıştır. Bu muahedede Diyanet ismine imzayı Ahmet Hamdi Akseki koymuştur. Kitaptaki birinci mektuplar, mektuplaşmalar müfessir ile Diyanet İşleri Reisliği Müessesât-ı Dîniyye Müdîriyyeti ismine müdür Mehmed Esad ortasında gerçekleşmiştir. Bu mektuplaşmalar, kestirim edileceği üzere tefsirin yazım süreciyle ilgilidir. Süreç içerisinde yaşanan zahmetlere, sorunlara tahlil arandığı görülmektedir. Akabinde vaktin Diyanet İşleri Reisi Rıfat Börekçi ile yapılan mektuplaşmalar gelmektedir. Diyanet ile Elmalılı ortasındaki mektuplaşma, en çok müfessir ile Ahmet Hamdi Akseki ortasında olmuştur. Atik’in beyanına nazaran (syf. 35), 1927-1940 yılları ortasında Akseki Elmalılı’ya yirmi mektup göndermiştir. Müfessirin Akseki’ye gönderdiği mektup sayısı ise, beştir.
MEKTUPLARDAKİ MANALI ÜSLUP
Akseki’nin yazdığı mektuplarda o günün siyasi konjonktürünün izleri görülmektedir. Akseki, müfessirden mevzuları ele alırken daha rahat davranmasını, klasik görüşlerle kendisini sınırlandırmamasını söylemektedir. Hamdi Yazır ise, mektuplarında ısrarla yapılan protokole bağlı kalınması gerektiğini hatırlatmaktadır. Tefsirin başında yer alan mutabakatta görüldüğü üzere itikadî hususlar Mâturîdî, fıkhî hususlar ise Hanefî mezhebine nazaran ele alınması karara bağlanmıştır.
Kitapta bana şaşırtan gelen bir bahis, Elmalılı Hamdi Yazır’ın iki oğlunun siyasetçi olmasıdır. Ahmet Muhtar Yazır Milliyetçi-Mukaddesatçı Türkiye Köylü Partisi ile Adalet Partisi’nin kurucuları ortasında yer almıştır. Öteki oğlu Hamdun ise Adalet Partisi İstanbul Vilayet İdare Şurası üyeliği yapmıştır. Tıpkı vakitte Fenerbahçe Kulubü Haysiyet Divanı azalığı misyonunda bulunmuştur (syf. 121-122).
Mektuplarda bendenizin en çok dikkatini çeken konu, mektup sahiplerinin kullandığı üslup olmuştur. Karışlıklı yazılan mektuplarda bugüne nazaran fevkalâde denebilecek biçimde sevgi, hürmet ve hürmetin öne çıktığı görülmektedir. Bunlara birkaç misal vermek isterim. Rıfat Börekçi’den Elmalılı’ya: Dersiâmdan Elmalılı Faziletlü Hamdi Efendi Hazretlerine (syf. 30), Akseki’den Elmalılı’ya: Üstâd-ı Sayınım Efendim Hazretleri (syf. 39), Üstâd-ı yargıcım, Üstâdü’l-küll, Efendim Hazretleri (syf. 52), Pek saygıdeğer üstâdım Efendim Hazretleri (syf. 62), Diyanet İşleri Reisi Şerefettin Yaltkaya’dan Elmalılı’ya: Ulemâ-i vakit fâzıl-ı devrân nâdire-i vakit Efendim Kardeşim (syf. 95).
Elmalılı’dan Rıfat Börekçi’ye: Diyânet İşleri reisi saygıdeğer Rif’at Efendi Hazretlerinin huzur-ı semâhatlerine (syf. 28), Elmalılı’dan Akseki’ye: Sayın fâzılımız Hamdi Efendi oğlumuz (86).
Hamdi Yazır, mektuplarında imza ve adres olarak şunları kullanmıştır: “Erenköyü’nde Kozyatağı’nda Hacı Hüseyin Paşa Konağı’nda Münzevî Elmalılı” (syf. 38), ed-Dâî İstanbul’da Fatih’te İskenderpaşa Mahallesi’nde Orta Çeşme’de Aile Sokağı’nda Yedi Numaralı Hanesinde Münzevî Elmalılı (syf. 112). Birinci adres, kızının oturduğu yer olup Elmalılı yazları dinlemek için oraya gitmiştir. İkinci adres ise, kendi meskenidir.
Yaklaşık yirmi beş yıldır Elmalılı üzerinde çalışan biri olarak kitabı çok öğretici bulduğumu belirtmek isterim. Bir gazete yazısında ismi geçen yapıtı, derin ve kapsamlı bir halde ele almanın mümkün olmadığını herkes takdir eder. Ülkemizin ilim, kültür ve siyasi tarihine ilgi duyan her okuyucuya Son Müfessir Elmalılı’nın Mektuplaşmaları’nı hararetle tavsiye ederim. Kitabın yayınlanmasında emeği geçenlere, Necmi Atik ve Mahya Yayıncılık’a teşekkürlerimi sunarım.