Hamza Aktan
“Kamusal ya da özel toplumsal yardım kuruluşları, mahkemeler, idari makamlar yahut yasama organları tarafından yapılan ve çocukları ilgilendiren bütün faaliyetlerde, çocuğun faydası temel düşüncedir.” Çocuk muhafaza hukukunun en temel unsurlarından olan çocuğun üstün faydasının gözetilmesi unsuru Türkiye’nin de tarafı olduğu Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına Dair Sözleşme’de bu biçimde vurgulanıyor. Ayrım gözetmeme unsuru, çocuğun kimliğinin korunması hakkı, görüşünün alınması ve söz özgürlüğü de bu hukuk kolunun öbür temel prensiplerinden. Her ne kadar bu unsurlarla Türkiye’deki Kürt çocuklarını bir ortada resmetmek mümkün değilse de, prensipleri hatırlamaya ve hatırlatmaya olan gereksinim varlığını koruyor.
Milyonlarca Kürt çocuğu 2022-2023 eğitim yılına yeniden anadillerinde eğitim alma imkânı olmadan girdi. 2012’den bu yana sunulan seçmeli ders hakkının bir kazanım olsa da istatistik tutmanın ötesinde yarar sağlamadığı (2021-2022 devrinde 20 bin 265, 2020-2021 devrinde 21 bin 592 çocuk bu dersi almış), bu derslerde çocukların anadillerini hakikaten öğrenip geliştirebilmelerinin mümkün olmadığı uzun mühlet evvel anlaşıldı.
‘YAŞAYAN DİLLER’İ YAŞATMAMA ÇABASI
Tüm derslerin Türkçe verildiği bir eğitim sisteminde ayrıyeten mecburî Türkçe dersi verip buna haftada 6 saat, yabancı lisana haftada 3 ile 4 saat ayıran Ulusal Eğitim Bakanlığı, Kürtçe’yi “yaşayan lisanlar ve lehçeler” başlığı altında muhtemelen “çocuğun üstün yararını” da gözeterek seçmeli olarak veriyor ve ‘ne kadar az Kürtçe o kadar üstün yarar’ dercesine yalnızca 2 saat ayırıyor. Bunun da ötesinde okula yeni başlayana değil, 5. sınıfa kadar gelmiş, anadilinden bu müddette olabildiğince uzaklaşmış çocuğa bu dersi uygun görüyor.
Çözüm sürecinin bir kesimi olarak 2012’de başlatılan seçmeli ders uygulamasına olan ilgi son 10 yılda siyasi konjonktürdeki gelgitlere nazaran şekillendi. Tahlil sürecinde ana akım medyadaki görünürlüğü ve promosyonu yüksekken 2015’ten sonra mümkünse medyada gösterilmemeye çalışılan bir bahse dönüştü. Bunun da tesiriyle “Yaşayan lisanlar ve lehçeler” dersleri geçen 10 yıl içinde giderek daha az ilgi görmeye başladı. 2015’te -çözüm süreci şimdi devam ederken- 85 bin öğrenci bu dersleri seçmişken[1] yalnızca yedi yıl içinde bu sayı 20 bine kadar düşmüş durumda.[2] O denli görünüyor ki devlet, kendi açtığı dersleri, öğretmen sağlamayarak[3] sınıf açmayarak,[4] velileri yanlış yönlendirerek yahut hiç yönlendirmeyerek,[5] yarattığı siyasi iklim münasebetiyle insanların bu dersleri tercih etmesini zorlaştırarak ortadan kaldırmaya çalışacak. Bunun ismini da “kendileri istemedi” koyacak.
Bu derslere olan “ilgisizliğin” kaynağında devletin olumlu yükümlülüklerini yerine getirmemesi, münasebetiyle şuurlu birtakım siyasetlerinin olduğu sonucu sadece İstanbul’a bakılarak bile anlaşılabilir. Gerçekten, HDP’nin 2015 Haziran seçimlerindeki İstanbul oyu 1 milyon 69 bin iken tıpkı yıl İstanbul’da Kürtçe seçmeli dersi tercih eden öğrenci sayısı yalnızca 108. Eşit koşullar, fırsatlar ve imkânların olduğu bir ortamda bir milyon seçmenden yalnızca 108’inin Kürtçe’yi seçmiş olabileceğine inanmak imkânsız. Ya da ülke genelinde 6 milyonu bulan HDP seçmeni ortasından sırf 20 bininin –normalde- bu dersi seçeceğini düşünmek yalnızca akıldışı olur. O halde ortada görünmeyen ve konuşulmayan yapısal öbür meseleler olmalı.
2012’den bu yana bilhassa batı kentlerindeki on binlerce Kürt ebeveynin çocuğunun yahut kendisinin fişlenmesinden, çocuğunun okulunda sadece bu nedenle ayrımcılığa yahut akran zorbalığına maruz kalmasından çekindiği veya kendisi de çocuğunun öbür “üstün yararlarını” düşündüğü için bu dersi seçtirmediği herkesin malumu bir kamusal sır. Birçok yerde okul müdürlerinin bu dersi gizlediği, kayıt imkânının olmadığını beyan ettiği, bu dersi seçecek çocukları öteki derslere yönlendirdiğine dair de sayısız kamusal sır basına yansıdı fakat yalnızca yansımakla kaldı. Tüm bunlara karşın bu dersleri ve derslere olan ilgiyi uygunlaştırma yahut geliştirmeye dönük adımlar atılmadı.
1990’lara kadar inkâr ve bastırma yollarıyla Kürtçe’yi boğmaya çalışan siyaset bunun mümkün olmayacağını anladıktan sonra unutturma ve değersizleştirme yoluna başvurdu. Ne kadar az bahsedilir, ne kadar üzerinde az durulursa lisan de o ölçüde gerileyecek, lisana olan ilgi de o derecede azalacak. Pazarı, medyası, sosyo-ekonomik getirisi olmayan bir lisanı kim ne yapsın sonuçta.
DİĞER LİSANLAR DE TIPKI DURUMDA
Seçmeli derslere olan ilgide yıllara nazaran ortaya çıkan istikrarlı azalma öbür lisanlar açısından da geçerli. Örneğin Lazca’da 2015-2016 eğitim-öğretim yılında 71 olan öğrenci sayısı, 2016-2017’de 31’e geriliyor, 2017-2018 eğitim-öğretim yılındaysa hiç Lazca sınıfı açılamıyor. 2018-2019’da sayı 15’e çıkıyor, 2019-2020 yılında yeniden sınıf açılamıyor, 2020-2021’de ise 47 öğrenci bu dersi alabiliyor.[6] Yalnızca 6 eğitim yılında iki kere sınıfın dahi açılamadığı bir durumda hangi çocuk hakkıyla Lazca’yı öğrenebilir, bu lisana dair bilgi ve yetkinliğini geliştirebilir?
Abhazca ve Adigece tarafından net sayılar yok fakat emsal bir durumun olduğu anlaşılıyor; Kafkas Kültür Derneği Sözcüsü Keyifli Akkaya, 2019’daki açıklamasında şöyle anlatıyor: “(…) Bir lisanın öğretilmesinin haftalık 2 saate indirgenmesi, gerekli malzemelerin tedarik edilmemesi, eğitim öğretim faaliyeti için gereğince alt yapının oluşturulmaması, bu uygulamanın işlerliğini azaltmaktadır. (…) Ders seçmek isteyen öğrenciler ve aileleri ile bizler, yerelde birçok sorun ile karşı karşıya kaldık. Okul yönetimcilerinin öğrencilerin anayasal haklarını kullandırmama istikametindeki çabaları, bu sorunun başında gelmektedir.”[7]
Haftada 2 saatlik ders ile anadilinin öğrenilip öğrenilemeyeceğine dair bir Gürcüce öğretmeninin şu vurguları da değerli: “Haftada iki saat bir lisanı öğrenmek için imkânsız denebilir aslında. İki ders saati demek daha gerçek olur ki bu da 80 dakikaya tekabül ediyor, tekrar söylüyorum imkânsız… Lakin bir çocuğun çok özel ilgi göstermesi ile kendini geliştirmesi mümkün olabilir. Bunun oranı nedir ben de merak ediyorum açıkçası.”[8]
Son 10 yılda “yaşayan lisanlar ve lehçeler” derslerinin seçildiği periyotlarda her kimlikten ilgili/duyarlı kişi ve kuruluşlar bu derslere olan iştiraki artırmak için kampanyalar düzenlemek zorunda kalıyor. Lakin en azından birinci 10 yılda ortaya çıkan durum ve sayılar bu uğraşların sonuca tesir etmediğini anlatıyor. Bu da ortada sivil toplumdan değil kamu yönetiminden kaynaklı bir sorun olduğunu gösteriyor.
ÇEKİNCELER ÜLKESİ
Bu ortada uygar dünyanın hukuk cihanına dâhil olma gayretinden geri durmayan Türkiye, o hukukun kendi dünyasında değişiklikler yaratmaması için ufak dokunuşlar yapmayı da kendi “üstün yararı” münasebetiyle hiçbir vakit ihmal etmedi. Toplamda 94 memleketler arası kontrattan 70’ine taraf olan Türkiye’nin bunların 17’sinde çeşitli nedenlerle çekinceleri bulunuyor.[9] İhtirazi kayıt olarak da geçen çekince kavramı milletlerarası hukukta bir ülkenin mukavelenin ilgili hususuyla bağlı olmayacağı manasına geliyor. Çocuk Hakları Mukavelesi, Uygar ve Siyasi Haklara Ait Memleketler arası Kontrat, Memleketler arası Ekonomik, Toplumsal ve Kültürel Haklar Mukavelesi Türkiye’nin çekince koyduğu mukaveleler ortasında bulunuyor.
Türkiye’nin çekince koyduğu Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin 3 hususundan biri olan 30. hususunu birlikte okuyalım: “Soya, dine ya da lisana dayalı azınlıkların ya da yerli halkların var olduğu devletlerde, bu türlü bir azınlığa mensup olan ya da yerli halktan olan çocuk, ilişkin olduğu azınlık topluluğunun başka üyeleri ile birlikte kendi kültüründen yararlanma, kendi dinine inanma ve uygulama ve kendi lisanını kullanma hakkından mahrum bırakılamaz.” BM Uygar ve Siyasal Haklar Memleketler arası Sözleşmesi’nin 27. unsuru de üstteki hususa benzeridir ve Türkiye bu maddeyi de uygulamayacağını belirtmiştir.
“Çocukların üstün yararını” önceleyeceğini kendi mevzuatında da (Anayasa md 41, Çocuk Muhafaza Kanunu md. 4, ) vurgulayan Türkiye’nin bu üstün faydalardan tahminen de en üstünü olan anadilde eğitim hakkının üzerinden bu türlü kolay kolay ve açıkça atlamasına on yıllardır bir-iki siyasi parti dışında pek kimsenin ses etmemesi çocuk haklarında dahi ayrımcılığın ne ölçüde toplumsal bir konsensüse oturduğunu göstermesi açısından ibretlik.
Oysa Türkiye’nin ilgili kontratlardaki çekincelerini kaldırması direkt iç mevzuatta da yansımasını bulacak ve bugünkü korunaksız, bilinmeyen ve istikrarsız seçmeli dersin ötesinde yapılandırılmış, temelleri sağlam kurulmuş bir anadilde eğitimin imkanlarına kapı aralanmış olacak. Hasebiyle Türkiye’deki her kimlikten çocuğun üstün faydasının hatırlanmasına tahminen de her vakitten daha fazla muhtaçlık var. Bu üstün faydanın da üstte anılan mukavelelere konulan çekincelerin kaldırılmasından başlanmak üzere Kürtçe ve öteki lisanlardaki eğitimin yapısının değiştirilerek çerçevesinin genişletilmesi, iştirakinin teşvik edilip kolaylaştırılması, eğitimci-kitap üzere araçların artırılmasıyla sağlanabileceği onca yılın tecrübesinden sonra ortada.
[1] Bkz; Yaşayan lisanlar ve lehçeler dersini 85 bin öğrenci seçti, Hürriyet, 25.01.2015 https://www.hurriyet.com.tr/egitim/yasayan-diller-ve-lehceler-dersini-85-bin-ogrenci-secti-28045465
[2] Bkz; Ulusal Eğitim Bakanı Özer açıkladı: 20 bin 265 öğrenci Kürtçe’yi tercih etti, Cumhuriyet, 20.02.2022, https://www.cumhuriyet.com.tr/turkiye/milli-egitim-bakani-ozer-acikladi-20-bin-265-ogrenci-kurtceyi-tercih-etti-1909456
[3] Bkz; 20 bin öğrenciye 3 öğretmen, Birgün, 16.07.2022,
https://www.birgun.net/haber/20-bin-ogrenciye-3-ogretmen-395445
[4] Bkz; Güneş: Kürtçe seçmeli ders engelleniyor, öğrenciler din dersine yönlendiriliyor, Vecdi Erbay, Gazete Duvar, 19.01.2022 https://www.gazeteduvar.com.tr/gunes-kurtce-secmeli-ders-engelleniyor-ogrenciler-din-dersine-yonlendiriliyor-haber-1549785
[5] Bu hususta detaylı bir çalışma için bkz: Öğretmenlerin, Aktivistlerin ve Medyanın Gözünden Yaşayan Lisanlar ve Lehçeler Seçmeli Dersi, Bülent Bilmez, İrfan Çağatay, Serhat Arslan, Kültürel İncelemeler ve Toplumsal Araştırmalar Derneği, 2022. Raporun sonuç kısmından: “(…) anadilinde eğitim hakkı memleketler arası hukuk tarafından korunan temel bir haktır. Bu normun bir çeşit yansıması olarak Türkiye’de gündeme alınan YDL seçmeli dersi bu kozmik hakkın gereklerini karşılamadığı üzere aslında hiçbir formda “anadilinde eğitim” olarak ileri sürülemez. Bu sebeple bu dersler Türkiye’de azınlık lisanları üzerinde lisan siyasetlerinde bir düzgünleşme olarak görülse de Türkiye’de bu bağlamda yapılacak çok iş vardır. Bunların en değerlisi de yasal değişikliklerle anadili kavramının tekrar tanımlanması ve dünyadaki olumlu örneklerden yararlanarak anadilinde eğitim konusunda önemli, sonuç verici ve kalıcı adımlar atılmasıdır.”
[6] Bkz; Sahipsiz Bir Hak, Lisan Hakları Bağlamında Yaşayan Lisanlar Ve Lehçeler Seçmeli Dersi, Lazca Örneği (2012-2021) https://www.turkiyekulturleri.org/dokuman/20210319-47_raporlkdmaster.pdf
[7] Bkz; Çerkeslerin ‘Adigece-Abazaca seçmeli ders’ ıstırabı, Eda Özdoğan, Kayseri Deniz Postası, 22.02.2019, https://www.denizpostasi.com/haber/20-gundem-haberleri/33930-%C3%A7erkeslerin-%E2%80%98adigece-abazaca-se%C3%A7meli-ders%E2%80%99-%C3%BCz%C3%BCnt%C3%BCs%C3%BC
[8] Bkz; Öğretmenler Seçmeli Anadili Dersini Anlatıyor; “50 Yıl Evvel Anadili Sınıfı Açmak İçin 10 Değil, 20 Öğrenci Bile Bulunurdu”, Ayşegül Özbek, Bianet, 19.02.2020 https://bianet.org/bianet/diger/220086-50-yil-once-anadili-sinifi-acmak-icin-10-degil-20-ogrenci-bile-bulunurdu
[9] Bkz; Türkiye’nin Milletlerarası İnsan Hakları Kontratlarına Koyduğu Çekinceler, Zeynep Elibol, İnsan Hakları Ortak Platformu. http://www.ihop.org.tr/wp-content/uploads/2015/10/ZeynepElibol_CekincelerRaporu.pdf