Son devirde, kıyamet sonrası kurgusunu taşıyan sinema ve dizilerde sıklıkla karşımıza çıkmaya başlayan Norveç’in Svalbard takımadalarının bir kesimi olan Spitsbergen’deki Svalbard Global Tohum Deposu, merak uyandırıyor.
Dünya genelinden toplanan 1,1 milyondan fazla tohum çeşidinin saklandığı 130 metre uzunluğundaki 4.5 milyon tıp meyve, zerzevat ve tahıl tohumu müdafaa altına tutan bu sığınak, gerek mümkün bir global yıkımdan sonra hayatta kalanlara umut, savaşlarla ve yıkımla karşılaşan beşerler için ise yeni bir başlangıcı simgeliyor.
Dünyanın en büyük ziraî biyolojik çeşitlilik koleksiyonunu barındıran bu tohum deposu, silahlı muhafızlar tarafından korunuyor.
Peki lakin 2008 yılında açılan ve ortadan geçen kısa vakitte isminden sıkça bahsettiren kelam konusu deponun kurulmasının maksadı ne? Kimsenin girmesine müsaade verilmeyen, oluşturduğu gizemli hava nedeniyle sinemalara ve dizilere dahi husus olan bu yapının hikayesine gelin isterseniz detayıyla bakalım.
TOHUMLAR DÜNYADAKİ KIYAMETLERDEN KORUNUYOR
Öncelerde “insanlığın kıyamet deposu” olarak isimlendirilse da, proje koordinatörü Asmund Asdal, “Sadece kıyamet sonrası dünya için hazırlanan bir depo değil bu. Bunu global çapta ziraî biyolojik çeşitliliği içerisinde barındıran bir gen bankası olarak görmek daha doğru” diyor.
Binanın içinde 13 bin yıllık tarım tarihinin olduğunu belirten uzmanlar, tohumların doğal yollardan çoğaltılarak araştırmacılara ve çiftçilere dağıtıldığını belirtiyor. Asdal, “Bunlar eşsiz genetik mirasımız. Beşerler konutlarındaki tohumlarını kaybederse tüm genetik kodlarını kaybedecektir” tabirini kullanarak, tohum deposunun kıymetine vurgu yapıyor.
Tohum deposu gerçek manasıyla birinci kere Suriye Savaşı sırasında tarlalarını ve tohumlarını kaybeden Suriye halkının imdadına yetişti. Suriye’deki atalık tohumları envanterinde bulunduran depo savaşın akabinde Suriye’ye kendi tohumlarını gönderdi.
Crop Trust’ın yöneticisi Marie Haga ise “Dünyada her gün irili ufaklı kıyametler meydana eliyor. Genetik kodlarımız ise bu yıkımlarda dünyadan kaybolup gidiyor” diyor.
Dünyanın her yerinden mahallî tohumlar Svalbard Global Tohum Deposu’nda toplanıyor… Fotoğraf: Alamy
NEDEN GÖZLERDEN UZAK BİR BÖLGEYE İNŞA EDİLDİ?
Depodaki tohumların durumunu ve yeni tohumların envantere kaydedilmesi için yılda 3-4 sefer Svalbard’u ziyaret eden Asdal, buna misal tohum depolarının daha fazla yerde kurulması gerektiğini şiddetle tavsiye ediyor.
Bununla bir arada, Svalbard Global Tohum Deposunun gizemli görünüşünün yanı sıra, bulunduğu yer de bir o kadar ulaşılmaz. Svalbard ticari uçakların dahi geçmediği bir pozisyonda bulunuyor.
Longyearbyen kasabası dışında uçsuz bucaksız beyaz bir düzlükte birdenbire karşınıza çıkan dikdörtgen beton kapı “kıyamet deposu” tarifine epeyce uygun bir görünüm sunuyor. Pekala ancak depo neden kimsenin yaşamadığı yahut hiçbir kara taşıtının ulaşamadığı bir yere inşa edildi?
Svalbard tohum deposunun yöneticilerinden Bente Naeverdal, “Dünya üzerinde yaşanan savaşlardan ve terörden, velhasıl korktuğumuz çabucak her şeyden uzakta” diyerek, tohumların insanın ayak basmadığı inançlı bir bölgede tohumların saklandığını söyledi.
Grafik: Harun Elibol
ENERJİ GİTSE BİLE TOHUMLAR 200 YIL KORUNACAK!
Modern endüstriyel toplumun her geçen gün gezegen için daha da tehlikeli hale geldiği görülüyor.
Ortaya çıkan yeni tıp mikroplar ve iklim değişikliğinin oluşturduğu global felaket tablosuna karşı Nuh’un Gemisi’ne benzetilen bu gizemli deponun içi ise 1 milyon tohumun ve 5 bin bitki çeşidinin hayatını sürdürmesi için özel sistemler barındırıyor.
Dağın derinliklerine hakikat uzanan üç büyük odadan oluşan tesisin giriş kısmı -18 derecelik giriş kısmıyla uzun depolama için ülkü bir ortam sağlıyor.
Bununla birlikte, tesis yöneticileri bir felaket senaryosunda sıcaklığı sabit tutmak için gereken elektrik ve soğutma sistemleri devre dışı kalsa bile depodaki doğal soğukluk sayesinde tohumların bozulmadan 200 yıl saklanacağını ileri sürüyor.
Depo, bir sarsıntıya yahut nükleer atağa dayanacak formda inşa edilmiş. Milyonlarca tohumu içinde barındıran depoyu ise silahlı muhafızlar koruyor… Fotoğraf: AP
ATALIK TOHUMLARI KORUYAN BİR SIĞINAK
Özellikle tesisin içinde kurulan laboratuvarda, vakumlu gümüş poşetlerde saklanan tohumlar, kategorilere ayrılarak ihtimamla tasnifleniyor. Bakıldığında hiçbir nakdî kıymeti olmayan bu tohumları envanterine katan tesis, global besin güvenliğini ve önümüzdeki yıllarda meydana gelebilecek besin krizine karşı insanlık için adeta bir umut sığınağı.
Son 50 yılda teknolojik ilerleme sonucunda büyük ölçekli ziraî üretime yük verildi. Klâsik ziraî uygulamaların kıymetli ölçüde değişmesine neden olan bu gelişmelerle mahsul üretimi gözle görülür formda arttı. Lakin, biyo-çeşitlilik ise bir o kadar azaldı!
Örneğin, Çin’in 1950’lerde kullandığı katkısız ve doğal pirinç çeşitlerinin yalnızca yüzde 10’u günümüze kadar ulaşabildi. ABD’de ise 1900’lerin başından bu yana meyve ve zerzevat “atalık” tohumlarının neredeyse tamamı yok oldu.
‘TOHUMLAR HAYATIN TEMELİ’
Dünyanın ziraî DNA’sını elinde tutan bu tesis, elinde bulundurduğu genetik çeşitlilik sayesinde dünyanın ve makul bölgelerin gelecekte karşılaşacağı her türlü zorlukta yetişecek harika tohumları geliştirme yeteneğine de sahip.
Örneğin, envanterde bulunan 200 bin pirinç çeşidinden birinin genetik kodları karşılaşılacak zorluklara daha dirençli olacak. Tesisin bu özelliği, iklim değişikliğinin getirdiği zorluklar açısından da epey kıymetli.
“Pek çok kişi tarımın monokültürel yapısını, mahsul çeşitliliğinin değerini dikkate almıyor. Ancak bu epey önemli” diyen Crop Trust’ın yöneticisi Haga, kelamlarını şu biçimde sürdürüyor:
“Tohumlar, tüm hayatın temelini oluşturuyor. Bunu yalnızca tükettiğimiz besinlerle hudutlu düşünmememiz gerekiyor. Doğal döngünün içerisinde tohumların tüm canlılar için değeri var.”
Küresel Tohum Deposu’nda dünyanın her yerinden toparlanan tohumlar sıra sıra kutulara yerleştiriliyor ve aşikâr kategorilere nazaran raflara kaldırılıyor. Fotoğraf: AP
KÜRESEL TOHUM DEPOSU NE VAKİT TASARLANDI?
2008 yılında açılan tohum deposu fikri ise 1980’lere kadar uzanıyor. Crop Trust’ın eski yöneticisi Cary Fowler tarafından tasarlanan tesis, 2001’de BM tarafından imzalanan Milletlerarası Tohum Mutabakatı sonrasında hayata geçti.
Bunun akabinde, Norveç hükümeti projeyi hayata geçirmek için harekete geçti. Gaye, global ölçekli bir gen bankası oluşturmaktı. Deponun üretimi için 8.8 milyon dolarlık bir bütçe ayrılmıştı.
Dünya üzerindeki tüm tohumların bir ortaya getirildiği, dünyanın son umudu olacak bir tohum deposu ulusal tohum bankaları için bir güvenlik ağı olarak kuruldu.
DEPONUN ZAYIF TARAFI NEYDİ?
Bütün gizemine ve korunaklı yapısına karşın Svalbard tohum deposunun da zayıf yanı 2017 yılında ortaya çıktı. Depo tipiye ve dona karşı tasarlanmıştı lakin hiçbir uzman deponun sağanak yağışlara karşı sağlam olup olmadığını ölçmemişti.
İklim krizinin bir sonucu olarak, 2017’de Norveç’te başlayan sağanak yağış deponun su basmasına neden oldu. Sızıntının akabinde gelen don karşısında uzmanlar ne yapacağını şaşırdı.
İklim krizinin akabinde tabiattaki dönüşüm karşısında mühendisler harekete geçerek, tünelleri su geçirmez hale getirdi. Su baskınları yahut eriyen suyun tahliyesi için yapılan yeni sisteme ise 4,7 milyon dolar harcandı.
Bununla birlikte, depoyu değişen iklime karşı en güzel formda yalıtmak için ek olarak 6,3 milyon dolar ek bütçe de çıkartıldı. Statsbygg bağlantı yöneticisi Hege Aschim, “Şimdi her zamankinden daha sıcak bir iklime, daha fazla yağmura hazır olacağız” diyor.
Dünyanın dört bir yanındaki tohum bankaları, Svalbard Global Tohum Deposuna kendi tohum koleksiyonlarını göndererek, muhtemel bir doğal afette lokal tohumlarını kurtarmayı hedefliyor. 1,1 milyon tohumlar coğrafya ve ülkelere nazaran tasnifleniyor. Fotoğraf: AP
SVALBARD GLOBAL TOHUM BANKASI’NIN TÜM BİLİMEYENLERİ
Elbette, sivillerin girişine müsaade verilmeyen Svalbard Global Tohum Deposuna dair en çok merak edilenlerin başında şunlar geliyor:
- Tesis deniz düzeyinden 121 metre yükseğe inşa edilmiş. Bu düzeyde havadaki nem bir oldukça düşük düzeyde.
- Tohumlar tesise geldikten sonra kutuların içinde tohumdan öbür bir şey olmadığına emin olmak için güvenlik taramasından geçiyor. Akabinde kutular tahlil edilerek etiketlenme sürecine geçiyor; raflara yerleştirme süreçleri başlıyor. Bunun akabinde tohumlarla ilgili bilgiler halka açık bir bilgi tabanına yükleniyor.
Uluslararası Mısır ve Buğday Geliştirme Merkezi (CIMMYT) uzmanları, buğday tohumu örnekleri paketleyerek, Svalbard Küresel Tohum Deposu’na eşsiz mısır ve buğday tohumlarını gönderiyor. Fotoğraf: AP
- Svalbard’daki deponun dünya çapında 1700’ü aşkın “kopyası” mevcut. Bunlar gen bankası olarak isimlendiriliyor. Bu global ağ, tarım araştırmaları ve yeni tiplerin ortaya çıkması için durmaksızın tohum topluyor ve koruma ediyor. Ayrıyeten, bir felaket durumunda şayet ana tohum bankasındaki örneklere ziyan gelirse, Svalbard’a yeni tohumların getirilmesi sağlanacak. Bu biçimde, dünyadaki mahsullerin genetik çeşitliliği inançta tutulmuş olacak.
- Tohum deposunun içindeki ısı -18 derece olduğu için çalışanlar özel kıyafetler yardımıyla, kısa vakit dilimlerinde depo da çalışıyor. Yaz aylarında ise Svalbard’da sıcaklık 0 ila 10 derece ortasında değişim gösteriyor.
- Norveç’teki tüm kamu binaları kültürel merkez statüsünde görüldüğü için kamu binaları sanat yapıtı kategorisinde bedellendiriliyor. Bu nedenle gizemli havasıyla insanı ürperten Norveç kültürünün bir eseri.
- Depoya girmek isteyen görevlilerin her birine ilişkin özel şifreleri bulunuyor. Ayrıyeten, görevlilerin depoya girmek için beş şifreli kapıdan geçmesi gerekiyor.
- The Crop Trust, yetkilileri ise adada bulunan çok sayıdaki kutup ayısının doğal bir güvenlik duvarı sağladığını ileri sürüyor.
- 2008 yılında açılan deposunda toplanan tohumların toplamı 1,1 milyondan fazla tohum örneği var. Her bir tohumun ise 500 farklı örneği bulunuyor. Deponun üç ana odasının her birinde 4,5 milyon numune depolama kapasitesi bulunuyor.
- 2015 yılında, Suriye’de bulunan ICARDA Tohum Bankası savaşta önemli yara aldı. Akabinde, ICARDA’nın yardımına Svalbard Global Tohum Deposu yetişti. Suriye’nin yerli buğdayları Suriye’ye gönderildi. Bu da tohum deposunun global ehemmiyetini gösteriyordu. Tohum deposunda çalışan uzmanlardan Lydia Ramsey, “Bu örnek, deponun neden değerli olduğunu gözler önüne seriyor. Bu koleksiyonun kaybolması gezegenin DNA’sının kaybolması manasına gelir. Yeri ise asla doldurulamaz. Beşerler depo için dünyanın ‘sigorta poliçesi’ diyor. Son derece gerçek bir benzetme” sözünü kullanıyor.